Muzeum Ziemi Sądeckiej

Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu fot. Archiwum UMWM

HISTORIA:

Myśl utworzenia instytucji gromadzącej sądeckie pamiątki przeszłości zrodziła się około 1866 roku, gdy Szczęsny Morawski - pionier badań regionalnych na Sądecczyźnie, wystąpił z inicjatywą utworzenia sądeckiego muzeum, wespół z Ludwikiem Klemensiewiczem- dyrektorem C.K. gimnazjum w Nowym Sączu i ks. dr Wojciechem Grzegorzkiem- proboszczem parafii w Podegrodziu znanym wówczas florystą i entomologiem.

Pod koniec lat 80. XIX w. miały miejsce w Nowym Sączu wizyty historyków sztuki Władysława Łuszczkiewicza i Stanisława Tomkowicza ze studentami, zdolnymi młodymi artystami – Stanisławem Wyspiańskim, Józefem Mehofferem i Stefanem Matejką. Ekipa ta dokumentowała najstarsze obiekty na Sądecczyźnie, tworząc ich zwięzłe opisy i szkice rysunkowe. Zainteresowanie przeszłością zaowocowało w 1892 roku społeczną inicjatywą stworzenia w Nowym Sączu muzeum, początkowo przy Bibliotece Miejskiej.

Decyzja o założeniu „Muzeum Ziemi Sądeckiej” zapadła ostatecznie w Towarzystwie Szkoły Ludowej w roku 1909. Specjalną uchwałą na ekspozycje przeznaczono część pomieszczeń zamku starościńskiego. Zbiory udostępniono do zwiedzania 12 sierpnia 1938 roku i od tego roku Muzeum zaczęło działalność, posiadając własną siedzibę i statut. W styczniu 1945 roku wybuch składu amunicji obrócił zamek w ruinę. Większość eksponatów muzealnych uległa zniszczeniu.

Po wojnie, w 1946 roku placówkę reaktywowano i przystąpiono do odtwarzania kolekcji. W roku 1963 na siedzibę muzeum przeznaczono „Dom Gotycki” przy ulicy Lwowskiej 3. Tam znalazły schronienie wszystkie eksponaty.

W 1975 roku placówka zaczęła funkcjonować pod nazwą Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu. Z tą datą wiąże się także otwarcie nowego oddziału - Sądeckiego Parku Etnograficznego.

W 1976 r. nowosądeckie muzeum pozyskało sporo obrazów zmarłej artystki Marii Ritter, pojawiła się też propozycja zorganizowania galerii jej dzieł. Siostra Marii, Wanda, przeznaczyła na ten cel dwa pokoje od strony Rynku w rodzinnej kamienicy Ritterów, powierzając organizację wystawy Muzeum Okręgowemu. Pomysł został urzeczywistniony w 1979 r., po śmierci Wandy Ritterówny. W latach 1990-1991 urządzono ekspozycję dawnych wnętrz mieszczańskich w dwóch dalszych pokojach "Ritterówki".

W 1999 roku Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu otrzymało status instytucji kultury województwa małopolskiego.

W dniu 24 stycznia 2024 roku, na mocy uchwały Sejmiku Sejmiku Województwa Małopolskiego z 28 grudnia 2023 roku, nazwa instytucji została zmieniona na Muzeum Ziemi Sądeckiej.

fot. Archiwum UMWMDom Gotycki

MISJA:

Misja Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu opiera się na:

1. badaniu zjawisk kulturowych i upowszechnianiu wiedzy o historii i kulturze regionu, materialnej i duchowej, poprzez zachowanie, konserwację, eksponowanie i opracowywanie gromadzonych zbiorów oraz szeroko zróżnicowane formy edukacji kulturalnej adresowane do zróżnicowanych grup odbiorców muzealnej oferty, z uwzględnieniem najnowszych osiągnięć techniki oraz potrzeb współczesnego odbiorcy;

2. kreowaniu warunków umożliwiających współczesnemu odbiorcy komunikację z twórczością artystyczną oraz historią i tradycją minionych i obecnych pokoleń, a przez to rozbudzenie w nim umiejętności samodzielnego widzenia, rozumienia i odczuwania otaczającej go rzeczywistości ze szczególnym uwzględnieniem historii i kultury Sądecczyzny;

3. promowaniu tych wartości jako istotnego elementu życia społecznego, z przesłaniem, iż może to uczynić ludzką egzystencję pełniejszą i bardziej wartościową.

Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu fot. Archiwum UMWM

DZIAŁALNOŚĆ I ODDZIAŁY:

W centrum Nowego Sącza, w bliskości Starego Miasta:

GMACH GŁÓWNY (Siedziba główna Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu)

Główna siedziba od 2018 r. w zabytkowym budynku dawnego Banku Austro-Węgierskiego, wybudowanym w 1912 roku według projektu arch. krakowskiego Teodora Hoffmanna (1874-1959). Stała wystawa historyczna o dziejach Nowego Sącza w latach 1867-1945 (czasy autonomii galicyjskiej, wojen i okresu międzywojennego) wraz z ekspozycją ukazującą pracownię z obrazami znanego nowosądeckiego malarza Bolesława Barbackiego.

DOM GOTYCKI (Filia Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu)

Dom mieszkalny z XV w., przebudowywany i remontowany w kolejnych stuleciach.

Wystawa stała sztuki sakralnej. Obrazy i rzeźby z obszaru leżącego na styku Kościoła Wschodniego i Zachodniego. Bogata kolekcja ikon karpackich XV-XX w.

GALERIA MARII RITTER i STARE WNĘTRZA MIESZCZAŃSKIE (Filia Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu)

Kamienica zbudowana w XVIII w., gruntownie remontowana w XIX w. Stała galeria obrazów i pracownia znanej sądeckiej artystki Marii Ritterówny (1899-1976) w jej rodzinnym domu oraz wnętrza mieszczańskie z XIX w.: salon biedermeier, salonik klasycystyczny i sypialnia w stylu Ludwika Filipa.

We wschodniej części Nowego Sącza:

Sądecki Park Etnograficzny (Oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu)

Największa atrakcja turystyczna Nowego Sącza – skansen architektury ludowej grup etnograficznych i etnicznych z terenu Sądecczyzny: Lachów, Pogórzan, Górali, Łemków, Niemców i Cyganów Karpackich. Oprócz zagród wiejskich drewniane kościoły: katolicki, grekokatolicki i protestancki, szkoła ludowa, obiekty przemysłu wiejskiego oraz najstarszy w Polsce dwór drewniany z 1.poł.XVII w., z cennymi polichromiami sakralnymi na wewnętrznych ścianach. Wszystko w malowniczym otoczeniu przyrody. SPE jest sukcesywnie rozbudowywany.

Miasteczko Galicyjskie (Oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu)

W pobliżu nowosądeckiego skansenu wokół brukowanego rynku z ratuszem postawiono repliki budynków z małych galicyjskich miast. We wnętrzach znajdują się pracownie, sklepy, warsztaty, apteka, poczta itp., stylizowane na XIX/XX w.

W Podegrodziu (15 km od Nowego Sącza):

Muzeum Lachów Sądeckich im. Zofii i Stanisława Chrząstowskich (Filia Sądeckiego Parku Etnograficznego)

Kultura materialna największej grupy etnograficznej regionu (sprzęty, plastyka obrzędowa, sztuka, stroje); archeologia Podegrodzia i okolic Nowego Sącza (od paleolitu po czasy nowożytne); fotografie z pocz. XX w. wiejskiego fotografa Wojciecha Migacza, pochodzącego z pobliskiej miejscowości Gostwica

W Krynicy-Zdroju (35 km od Nowego Sącza):

Muzeum Nikifora (Filia Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu), Bulwary Dietla 19, 33-380 Krynica-Zdrój

Wystawa poświęcona Nikiforowi, znanemu w Europie malarzowi prymitywiście: akwarele, gwasze i rysunki artysty oraz fotografie i dokumenty, przybliżające jego życie.

W Szlachtowej-Szczawnicy (55 km od Nowego Sącza):

Muzeum Penińskie im, Józefa Szalaya (Oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu)

Kultura materialna, sztuka i historia regionu szczawnickiego, historia uzdrowiska z ważnymi postaciami ponad 100-letniego szczawnickiego kurortu.

fot. Archiwum UMWMMiasteczko Galicyjskie

ZBIORY I EKSPONATY:

Gromadzone eksponaty pochodzą głównie z terenu historycznej Sądecczyzny i mają charakter regionalny. W Sądeckim Parku Etnograficznym stanowią cenne wyposażenie obiektów drewnianego budownictwa ludowego. Wyjątkowo ogólnopolski zasięg ma kolekcja współczesnych pasteli, stanowiąca reprezentatywną dokumentację odbywającego się w Nowym Sączu Biennale. Ponadregionalne lub zagraniczne wytwórnie prezentowane są nielicznie w dziedzinie rzemiosła artystycznego oraz przedmiotów stosowanych w ekspozycji dawnych wnętrz mieszczańskich (Galeria Marii Ritter i Stare Wnętrza Mieszczańskie w Nowym Sączu) i dworskich (dwór szlachecki w Sądecki Parku Etnograficznym w Nowym Sączu), w wyposażeniu wnętrz obiektów sakralnych przeniesionych do Sądeckiego Parku Etnograficznego w Nowym Sączu (cerkiew greckokatolicka, kościół rzymskokatolicki, zbór ewangelicki).

Wiodące kolekcje:

SAKRALNA SZTUKA CECHOWA XIV – XIX w. – rzeźba, malarstwo, rzemiosło z warsztatów krakowsko-sądecko-spiskich, z nielicznymi wyjątkami, o charakterze prowincjonalnym.
DAWNA SZTUKA LUDOWA XVIII –pocz. XX w. – rzeźba, malarstwo.
SZTUKA CERKIEWNA XV- XIX w. – malarstwo tablicowe, kilka rzeźb figuralnych, snycerskie lichtarze i krzyże, szaty liturgiczne, chorągwie pochodzące głównie z terenu Łemkowszczyzny Zachodniej. Jest to niezwykle interesująca kolekcja pogranicza kultur, ortodoksyjnej i zachodniej.
SZTUKA DWORSKA XVII – XIX w. – obrazy
IKONOGRAFIA NOWEGO SĄCZA I REGIONU XIX – XX w.
JUDAIKA – od XVIII w. do współczesności
SZTUKA SĄDECKA XX w. – malarstwo, rysunek, grafika, rzeźba, nieliczna tkanina artystyczna autorstwa profesjonalistów związanych z Nowym Sączem i Sądecczyzną, jak np. najwybitniejsi z tego grona malarze, Bolesław Barbacki /1891-1941/ i Maria Ritter /1899-1976/, czy przedstawiciel młodej awangardy, rzeźbiarz, prof. Andrzej Szarek.
WSPÓŁCZESNE PASTELE POLSKIE –nagrodzone w ogólnopolskim konkursie, odbywającym się co kilka lat w Nowym Sączu.
SANDECJANA od XIX w. do współczesności: dokumenty, pocztówki, fotografie, afisze, plakaty, mapy, tłoki pieczętne, odciski pieczęci, banknoty zastępcze, medale, odznaczenia, skrzynie cechowe, sztandary i różne pamiątki związane z dziejami Nowego Sącza i regionu. Na szczególną uwagę zasługują zdjęcia i negatywy szklane oraz własnoręcznie wykonany aparat i sprzęt fotograficzny Wojciecha Migacza (1874-1944) reprezentującego w dziejach sądeckiej fotografii unikalny nurt chłopski.
ZBIORY ETNOGRAFICZNE - kolekcje: strojów ludowych, rzemiosła i rękodzieła ludowego, oleodruków, ceramiki, mebli ludowych, przedmiotów kultury materialnej, akcesoriów i strojów kolędniczych. Najpełniej ilustrują kulturę ludową Lachów Sądeckich, Górali Łąckich, Górali Szczawnickich, Łemków Nadpopradzkich i Rusinów Szlachtowskich, Pogórzan Sądeckich i Gorlickich. Prezentowane są głównie w naturalnej scenerii , w obiektach tradycyjnego budownictwa wiejskiego w Sądeckim Parku Etnograficznym
RZEŹBA LUDOWA KARPAT POLSKICH od lat 70.XX w. do współczesności - kolekcja powstała w wyniku konkursów ludowej rzeźby Karpat organizowanych przez sądeckie muzeum.
MALARSTWO NA SZKLE - z terenu Sądecczyzny, głównie z Paszyna.
MALARSTWO NIKIFORA KRYNICKIEGO - największa w Polsce i prawdopodobnie w świecie kolekcja twórczości słynnego prymitywisty Nikifora Krynickiego (1895-1968). Obejmuje obrazy ze wszystkich okresów życia artysty. W obrębie zbioru mieszczą się również nieliczne pamiątki i rzeczy osobiste Nikifora.
HISTORIA UZDROWISKA W SZCZAWNICY od XIX w. do współczesności: ikonografia, dokumenty, urządzenia balneologiczne, pamiątki
FOLKLOR GÓRALI SZCZAWNICKICH od XIX w. do współczesności: strój, sztuka ludowa, przedmioty codziennego użytku.

fot. Archiwum UMWMWystawa stała Domu Gotyckiego

WYDARZENIA I PROJEKTY:

Muzeum organizuje wystawy stałe i czasowe, imprezy plenerowe, konferencje, spotkania, koncerty. Prowadzi bogatą działalność edukacyjną: lekcje muzealne, konkursy tematyczne, prezentacje multimedialne i projekcje filmowe,warsztaty, pokazy. Realizuje projekty z udziałem funduszy unijnych: inwestycyjne (m.in. budowa Miasteczka Galicyjskiego) i promocyjne (Jarmark Kultur, Via Galicia). Jest liderem wśród instytucji małopolskich, podejmujących współpracę zagraniczną z pobliską Słowacją (stała współpraca od początku lat 90.XX w.) oraz z Węgrami.

Projekty międzynarodowe Muzeum nowosądeckie zaczęło realizować w latach 80. XX w. (wymiana wystaw i wzajemne wizyty studyjne realizowane z Muzeum w Uljanowsku). Od początku lat 90. XX w. instytucja angażowała się w projekty kulturalne w ramach kontaktów z miastami partnerskimi Nowego Sącza: niemieckim Schwerte oraz słowackimi, Starą Lubowlą i Preszowem. Z Muzeum Lubowelskim w Starej Lubowli zrealizowano wiele wystaw, imprez, konferencji, targów, wspólnych obchodów rocznicowych, wydawnictw; od 2006 r. regularnie wydawany jest polsko-słowacki rocznik pogranicza pt. „Zeszyty Sądecko-Spiskie” (wspólna redakcja: Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu i Muzeum Lubowelskie w Starej Lubowli).

Zbiory muzealne prezentowane były w wielu krajach europejskich (poza już wspomnianymi Rosją, Niemcami i Słowacją są to Czechy, Węgry, Ukraina, Belgia, Włochy, Hiszpania, Słowenia i Rumunia. Muzeum włącza się też w projekty kulturalne realizowane w miastach partnerskich przez władze Miasta Nowego Sącza (np. wzajemne fotograficzne prezentacje Narwiku i Nowego Sącza).

fot. Archiwum UMWMWystawa Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu